Taqaddama: MUGUNTA DA MUSABBABINTA 'AGGRESSION'

A wata taqaddama mai sarqaqiya, an ce kowanne mutum ma mugu ne, an ce kowa na da nau’in mugunta a cikin jininshi, sai dai wani mugun ya gawurta fiye da wani.
Ma’anar mugunta a fannin ilmin zamantakewa da sanin halayyar jama’a shi ne cutar da mutane bisa ganganci. Dalilin da ya sa mu ka mayar da hankali wurin karantar mugunta shi ne bisa la’akari da yadda mugaye su ka yi wa duniya yawa.
Saboda qoqarin ganin an fahimci mugunta da nau’o’inta, masana a wannan fanni sun kasu kashi uku; ‘yan sahun farko su ne wadanda su ka tafi a kan cewa mugunta halitta ce wacce a ke haifo mutum da ita ko kuma a ke iya gadonta. ‘yan sahu na biyu kuma su ne wadanda ke da ra’ayin cewa babu ruwan dabi’a ko gado da muguntar mutum. A yanzu an samu kaso na uku, wadanda su kuma ke ganin mugunta ta tattara abubuwa da yawa, ba abu guda daya ba ne ke zama dalilinta.
Akwai mugunta wacce ta qumshi cutar da gangar jikin mutum – misali mangari, naushi, caccaka wuqa, ko kuma harbi da bindiga ko kibiya. daya sashen mugunta shi ne wanda bai qumshi cutarwa kaitsaye ga gangan jikin mutum ba. Irin wannan muguntar sun hada da ta fatar baki, irinsu yiwa mutum ihu, rantsuwa bisa shaidar zir. Cikin irin wannan muguntar har da yin gulma domin cin zarafin wani mutum. akwai kuma wata samfurin mugunta wacce ba ta buqatar magana da fatar baki, kawai sai dai a yi amfani da alami, misali fashewa da dariya yayin da wani ya shigo wuri. Toshe hanci a yayin da wani ya gifta, da dai sauransu.
Zan bibiyi wadannan mabambantan ra’ayi ta yadda hatta mai karatu zai iya fahimtar daga ina mugayen da ke zagaye da shi su ka samo muguntarsu. Idan kuma kai ne mugun, bayan karanta musabbabin mugunta za ka so ka yi qoqarin daqile ta ko rage tasirinta a kanka.
Wadanda su ka ce mugunta a na haihuwar mutane ne da ita sun tafi a kan cewa akwai wata qwayar halitta mai suna ‘Thenatos’ wacce a ke haihuwar kowanne dan Adam da ita. Ita wancan qwayar halitta ne ke ingiza mutane wurin aiwatar da duk wani nau’in mugunta a kan mutane.
A wurin masu irin wancan fahimtar sun ce ita qwayar halittar ‘Thenatos’ an halicci mutum ne da ita a matsayin wani sindari da zai rusa shi. A maimakon mutum ya bari wannan qwayar halitta ta ‘Thenatos’ ta rusa shi, sai a riqa yin amfani da ita wurin cutar da mutane, dabbobi ko wasu halittun da ke kusa da shi.
Masanan sun ci gaba da cewa, idan a cikin mutane ka ga wani mutum wanda bai fiye aikata mugunta ba; ire iren wadannan mutanen su na danne waccan qwayar halittan ne ta yadda sai dai ta ci gaba da cutar da su.
Babban misali a nan shi ne, mutumin da ya qware a mugunta ba ya buqatar sai an tsokane shi ko an aikata wani aiki sannan zai aikata muguntan. Zai iya daukan mota ya hau titi ya na mugun gudun da zai riqa tsoratar da mutane, wasu lokutan ma har ya hau ta kan wasu. Ka ga kenan wannan mugun bai buqatar wani dalili kafin ya aikata. Amma akwai a cikin mutane wadanda ko ka nemi rikicinsu, za su danne su bar komi ya wuce. Za ka ga wani, an zo da mota an yi mishi tuqin ganganci har ma a yi mishi barna, amma wannan ba zai sa shi ma ya mayar da ganganci ba balle ya aikata barna.
bangaren wadanda ke ganin babu wata alaqa tsakanin mugunta da qwayar halitta sun bayyana ne sakamakon martani da raddi da su ka dabaibaye wancan ra’ayin na farko. Su kuma wadannan sun tafi ne a kan cewa mutum na zama mugu ne sakamakon tursasawa. Ma’anan tursasawa a nan shi ne a kange mutum daga cimma wani muradi na shi ko kuma a tauye mishi wani haqqi da ya ke ganin na shi ne.
Masu wannan ra’ayin na alaqanta mugunta da tursasawa sun tafi a kan cewa yanayin yadda za ka tursasa mutum yanayin irin samfurin muguntan da zai aikata maka. Shi ya sa a wurinsu mugunta ta fi yawa a wurin wadanda ba su da aikin yi, da wurin wadanda ba su da kudi, da kuma wurin wadanda su ka sha kaye a fagen soyayya.
Misali a nan shi ne, idan har a ka samu yawan matasa wadanda ba su da aikin yi a gari, wannan rashin aikin yi shi ne zai tursasa matasan su riqa sa kansu a cikin rikice rikicen da za su iya kaiwa ga salwantar rayuka, qone qone da sace sace.
Haka kuma idan mutum biyu su na neman budurwa daya. Sai na farko ya samu dacen sace zuciyar yarinyar, har ta kai idan na biyun ya zo zance, sai na farkon (wanda ya sace zuciyarta) ya zo ya janye ta gefe, sannan kuma su yi ta sheqewa da dariya; wannan irin cin fuska da su ke yi mai zai tursasa shi ya aiwatar da kowanne irin nau’in mugunta a kansu.
Shi ma wannan nazarin na alaqanta mugunta da tursasawa ya sha raddi da martani; martanin ne ma ya samar da wani nazarin dangane da mugunta, wanda ya tafi a kan cewa babu wani abu qwaya daya tak da ke zama musabbabin mugunta. A wannan fahimtar, mugunta babu ruwanta da qwayar halitta, sannan babu ruwanta da tursasawa. Ita mugunta a na koyonta ne kamar yadda a ke koyon sauran dabi’u. ta hanyoyin da a ke bi a koyi sauran dabi’u ta su kuma a ke bi a koyi mugunta.
Idan mutum ya fiye kallon fima fiman mugunta, babu makawa zai fara gina dabi’ar mugunta. Wanda a kodayaushe bai da aiki sai kallon fima fiman da Amurkawa ke yi, a na kwano da mota a na rusa gidaje da qaddamar da mugunta iri iri, akwai yiwuwar duk ranar da wannan mutumi ya dauki mota ya yi qoqarin gwada abin da ya ke kallo.
Kamar yadda mu ke koyon mu gaisa da mutane, haka nan mu ke koyon mu mari mutane. Kamar yadda mu ke koyon mu yi wa mutum murmushi haka nan mu ke koyon mu zare wa mutum ido don ya ji tsoro. Saboda haka idan a ka ce wai tursasawa ne ke janyo mugunta, sai mu ce ai akwai mutanen da mu ka sani wadanda za a tursasa su a kai su bango amma su hadiye fushinsu. Haka kuma yadda a ke samun mugaye a cikin talakawa haka nan a ke samu a tsakanin masu dukiya. Mugunta ba komi bace face wata dabi’a wacce mu ke koyo a muhallin da mu ke rayuwa; idan mu ka tsinci kawunanmu a tsakiyar mugaye, za mu ginu da dabi’ar yi wa mugunta kallon abu me kyau. Mu hadu mako mai zuwa!